Od zarania dziejów ludziom towarzyszyło pojęcie starości. W miarę rozwoju cywilizacji obok chęci poznania tajników ludzkiego życia jednocześnie starano się dociec co leży u podstaw starzenia się a jednocześnie były prowadzone próby wynalezienia eliksiru młodości. W zależności od tego jakie uwarunkowania społeczne i kulturowe były w danym okresie – różne były sposoby czy też pomysły wydłużenia życia i poznania tajników życia. W starożytności uważano, że wszelkiego rodzaju diety, oczyszczanie organizmu za pomocą upustów krwi, lewatyw, głodówek a także higieniczny tryb życia ( aktywność fizyczna, kąpiele, unikanie nagłych zmian)- wydłuży życie człowieka. Średniowiecze-okres alchemii i magii- to czas poszukiwań eliksiru młodości.

Natomiast od wieku XIX wraz z rozwojem medycyny pojawiło się lepsze zrozumienie samego procesu starzenia się. Na początku XX wieku wprowadzone zostało przez wiedeńskiego lekarza Ignacego Nashera pojęcie – Geriatria– jako dział medycyny zajmujący się problemami zdrowotnymi osób w wieku podeszłym – było to w 1909 roku. Zanim jednak do tego doszło to kilka lat wcześniej- w 1903 roku wprowadzono inny termin- gerontologia– jako dział nauki zajmujący się starzeniem jako procesem w ujęciu interdyscyplinarnym, skupiającym zainteresowania biologów, filozofów, lekarzy, socjologów.

Jednak rozkwit Geriatrii to przede wszystkim ostatnie dziesięciolecia XX wieku. Wydłużenie przeciętnej długości życia, którą obserwujemy w ciągu ostatnich dziesięcioleci związane jest zarówno z postępem medycyny jak i poprawą warunków życia, higieny i zmianami samego stylu życia.

Można zadać pytanie: skoro istnieje interna z licznymi jej odgałęzieniami w postaci kardiologii, diabetologii, pulmonologii itd., to po co geriatria?

Wbrew pozorom geriatria zajmuje coraz bardziej istotne miejsce w procesie leczenia, diagnostyki, opieki. Pacjent w wieku podeszłym jest pacjentem innym od 30-, 40-latka. Inny jest sposób uzyskania informacji od niego ze względu na często występujący niedosłuch, zaburzenia pamięci, inny jest jego sposób chorowania i prezentowania objawów, ze względu na współistniejące zmiany w narządach wynikające ze starości, inny tez jest jego sposób reagowania na zalecane specyfiki.

Czym tak naprawdę jest starzenie się, skoro towarzyszy nam od początku ludzkości  jak i każdemu z nas od chwili narodzin?

Starość jest końcowym okresem starzenia się. Starzenie się, jest natomiast  długotrwałym, normalnym i nieodwracalnym procesem, w którym współistniejące i kolejno się pojawiające zmiany biologiczne, psychiczne jak i społeczne zaczynają ze sobą oddziaływać, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej jak i psychicznej. W wyniku tych zmian dochodzi do zmniejszenie zdolności organizmu do odpowiedzi na jakikolwiek czynnik stresowy, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Prowadzi do upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i układów, zwiększa podatność na choroby.

Za sam początek starości przyjmuje się umownie 60. lub 65. rok życia. Sam okres starości został podzielony na kilka nazwijmy to etapów- wiek 60-74 lat – to okres starości wczesnej, czy też jak niektórzy nazywają „wiek przejściowy”. Wiek 75-89- to wiek podeszły, natomiast po 90 roku życia mówimy już o wieku sędziwym.

Co dzieje się więc w naszym organizmie skoro starość jest procesem nieuniknionym i długotrwałym?

Osoby w wieku podeszłym maja wiele do zaoferowania- przede wszystkim wiedzę, którą mogą przekazać młodszym pokoleniom. W czasach jeszcze nie tak bardzo zamierzchłych to właśnie starcy byli kopalnią wiedzy i doświadczenia. Wiadomo, że rozwój technologii zmienia nasze spojrzenie i podejście do wielu aspektów naszego życia, jednak nie zapominajmy, że osobom starszym bez względu na ich stan zdrowia należy się szacunek ponieważ starość jest czymś co czeka każdego z nas, gdyż od zarania dziejów wpisana jest w życie każdego człowieka.  Wysoko rozwinięte społeczeństwa stwarzają osobom starszym warunki w pełni umożliwiające im cieszyć się dobrym zdrowiem – poprzez rozwinięcie opieki medycznej nastawionej typowo dla osób starszych ale także umożliwiając im rozwój- poprzez tworzenie Uniwersytetów III Wieku. Wszelkie te działania sprzyjają niwelowaniu różnic pomiędzy poszczególnymi fazami naszego życia.

Starzenie według wcześniej przytoczonej definicji możemy określić także jako stopniowy spadek homeostazy organizmu-czyli zmniejszenia rezerw równowagi środowiska wewnętrznego, prowadzący do zwiększenia zachorowalności jak i śmiertelności. W geriatrii istnieje określenie zespołu kruchości- frailty syndrome- charakteryzującego się stopniowym zanikiem mięsni, zmęczeniem, brakiem aktywności,  upośledzeniem funkcji poznawczych, zaburzenia równowagi, utrata masy ciała. U podstaw tego zespołu leży sarkopenia, spadek funkcji neuroendokrynnej i dysfunkcja immunologiczna.

 Jednak uważa się, że całkowite wyeliminowanie chorób wieku podeszłego wydłużyłoby średnią spodziewana długość życia nie więcej niż o około 10 lat. Najstarsza osoba żyjąca na Ziemi- pani Calmant- żyła 122 lata i jak na razie jest to maksymalna długość życia. Obserwując w szybkim  tempie wydłużająca się średnią długość życia- część gerontologów uważa, że nie ma limitu długości życia. Czy jest tak naprawdę? Obecnie średnia długość życia w Polsce dla kobiet wynosi  81 lat a dla mężczyzn- 73 lata. Jednak  jeszcze nie tak dawno dane te były znacznie bardziej niekorzystne- na początku XX wieku średni czas przeżycia dla kobiet wynosił około 50 lat.

W literaturze medycznej, czy też gerontologicznej istnieją określenia- starość pomyślna– wymiennie ze starzeniem prawidłowym  i starość niepomyślna– czy też starzenie patologiczne. Starość pomyślna- to proces starzenia kiedy wszelkie zmiany inwolucyjne w narządach i układach są tylko wynikiem procesu starzenia się, czyli tak naprawdę starzenie fizjologiczne o ile o takim starzeniu  możemy mówić. Natomiast starość niepomyślna występuje wtedy, kiedy na starzenie fizjologiczne nakładają się zmiany wynikające ze współistniejących schorzeń, wikłających lub przyśpieszających proces starzenia się organizmu ludzkiego.

Co więc dzieje się w naszym organizmie w miarę upływu lat? Jakie  zmiany zachodzą w poszczególnych narządach , tkankach, układach mające wpływ na to jak funkcjonujemy mając lat wystarczająco aby być zaliczonym do seniorów i czy istnieją sposoby aby poprawić komfort naszego życia aby nie traktować starości jako choroby?

Nasz organizm w miarę upływu lat zostaje zmieniony pod względem somatycznym. Od około 30 rż., postępując procesy zanikowe. Jeżeli porównamy organizm 80-latka vs organizm 20-latka, stwierdzimy ubytki funkcjonalnych elementów w narządach miąższowych w granicach 20-30% a nawet 40% stanu z okresu szczytowego rozwoju.

Obserwujemy zmniejszenie rozmiaru nerek, zmniejszenie liczby i rozmiaru nefronów, zmniejszenie przepływu nerkowego – 1% na każdy rok po 20 roku życia. Dodatkowo obserwujemy obniżenie filtracji kłębuszkowej – 0,5% rocznie po upływie 20rż., zmniejszenie klirensu kreatyniny o 8 ml/min/1,73m/10 lat oraz zmniejszenie cewkowego wydzielania i reabsorpcji o 0,5%/rok po 20rż. W wątrobie obserwujemy spadek przepływów wątrobowych- 1% na rok- po 30rż., oraz zmniejszenie wielkości hepatocytów i wielkości narządów.

W naszym organizmie dochodzi także do przebudowy struktury narządów. Zaznacza się przyrost ilości podścieliskowej tkanki łącznej wraz ze zmianą jej jakości. Ubytek elastyny w środkowej warstwie tętnic- o około 10%-jest kompensowany przyrostem ale w nadmiarze ( około 20%) kolagenu. Przy czym ma miejsce przesuniecie dysproporcji między włóknami kolagenu typu I a włóknami typu III a struktura tkanki łącznej jest usztywniana przez coraz liczniejsze wiązania krzyżowe ( duże znaczenie ma w tym także niekorzystne oddziaływanie reaktywnych form tlenu).

Zmiany zwyrodnieniowe takie jak okołojądrowe gromadzenie w komórkach lipofuscyny a zwłaszcza amyloidu w ośrodkowym układzie nerwowym jak i narządach miąższowych- wątroba, serce- prowadzą do ich upośledzenia czynności czego wykładnikiem jest m.in. choroba Alzheimera, zaburzenia przewodnictwa w mięśniu sercowym czy też zmniejszona zdolność do metabolizmu wielu leków przez wątrobę.

W miarę upływu lat zmienia się także proporcja pomiędzy masą mięśniową a tkanką tłuszczową. Dochodzi do wzrostu proporcji tłuszczu: u kobiet z 33 do 45%, natomiast u mężczyzn z 18 do 36%. W związku z tym beztłuszczowa masa ciała ulega zmniejszeniu o około 12% u kobiet i o 19% u płci męskiej. Jednocześnie obserwujemy zmniejszenie zawartości wody w ustroju o około 17% pomiędzy 20 a 80rż., spadek objętości płynów zewnątrzkomórkowych o 40% pomiędzy 20 a 65rż.

W  układzie kostno-stawowym obserwujemy zmniejszenie masy kostnej w wyniku przewagi aktywności osteoklastów nad osteoblastami, zmniejszonej ilości wytwarzanej witaminy D3, zaburzeń hormonalnych. Dochodzi do generacji chrząstki stawowej oraz zaniku mięśni.

Są to tylko niektóre z ważniejszych zmian zachodzących w naszym organizmie w miarę upływu lat. Mimo wielu teorii starzenia oraz mimo zmian, które zachodzą w naszym organizmie w ciągu naszego życia osobniczego, musimy przyjąć, że starzenie jest integralną składową ontogenezy człowieka. Jeżeli nawet jesteśmy nieprzychylnie nastawieni do procesu starzenia czy też starości, to jednak nie wykreślimy tego etapu naszego życia. Możemy jednak „dodać życia do lat, a nie lat do życia” przyjmując, że końcowy okres naszej ontogenezy to nie choroba lecz po prostu jeden z etapów naszego rozwoju.

Zarówno wydłużenie życia jak i poprawa komfortu życia w ostatnim okresie – czyli w starości- zależy od wielu czynników, które modyfikują proces starzenia: czynniki osobnicze: otyłość, schorzenia; czynniki środowiskowe ze stylem życia włącznie; warunki socjalno-bytowe. Od obecności tych i innych czynników zależy przebieg procesu starzenia. Chcąc być zaliczanymi do tej grupy osób, których starzenie przebiega w sposób pomyślny powinniśmy realizować efektywną prewencję gerontologiczną. Wiele czynników modyfikujących proces starzenia się jest czynnikami na które mamy wpływ i możemy je zmienić.

Liczba chorób przewlekłych, często związanych z niepełnosprawnością i bólem, rośnie wraz  wiekiem. Dodatkowo w efekcie starzenia się w organizmie  następuje szereg zmian degeneracyjnych dotyczących  niemal wszystkich układów i narządów, pogarszających możliwości funkcjonowania ustroju. Stan chronicznego braku fizjologicznie niezbędnej aktywności ruchowej u większości seniorów zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia chorób, których podstawowymi czynnikami ryzyka są właśnie brak ruchu oraz wiek (choroby układu krążenia, otyłość, cukrzyca, choroby układu ruchu). Wiele osób starszych wymaga postępowania rehabilitacyjnego nie tylko z powodu podstawowej choroby, ale również ze względu na spowodowane wiekiem obniżanie sprawności funkcjonalnej. Dlatego rehabilitacja tej grupy osób powinna być powiązana z zapobieganiem niepełnosprawności.

Czynnikami tymi jest m.in. aktywność fizyczna. Wykazano, że aktywność fizyczna i wysiłek fizyczny zmniejsza szybkość utraty masy kostnej, poprzez zwiększone obciążenie kośćca jak i zwiększenie sekrecji hormonu wzrostu.

Zmniejszenie albo całkowite wyeliminowanie używek i nadużywania leków – zwłaszcza preparatów dostępnych bez recepty, które pacjenci biorą bez kontroli a często i wiedzy lekarza, zmniejszanie zaniedbań higienicznych,  kontakt z innymi osobami – utrzymywanie kontaktów towarzyskich- to czynniki mające pozytywny wpływ na nasz proces starzenia się.

Podobne znaczenie można przypisać poprawie psychologicznego podejścia do starzenia  i starości oraz przygotowaniu się do jej przeżycia. Ogromne znaczenie w starzeniu się człowieka mają zarówno czynniki biologiczne jak i społeczne oraz psychologiczne. To od ich wzajemnego oddziaływania jest uzależniony proces starzenia się. Duże znaczenie dla jakości funkcjonowania osób w wieku podeszłym i sposobu odbioru „swojej starości” jest realizacja potrzeb, do których to potrzeb należy potrzeba integracji ze środowiskiem i rodzina; potrzeba użyteczności i uznania; potrzeba autonomii; potrzeba bezpieczeństwa jak i satysfakcji życiowej.

Ważnym elementem dla funkcjonowania w okresie starości, jest umiejętność przystosowania się do zmian , które niesie ze sobą podeszły wiek. Najlepsza postawą jaką mógłby prezentować senior to postawa konstruktywna, która charakteryzuje się pełna integracją wewnętrzną, akceptacją starości i harmonijnymi kontaktami z otaczającym światem. Aby takie postawy były wśród seniorów – powinno jak najwięcej być spotkań czy to w ramach różnego rodzaju grup wsparcia, towarzystw, itp.

Poza pełnowartościową dietą można stosować suplementację żywieniową (odżywki białkowo-energetyczne, witaminy, mikroelementy, hormony). Wykazano umiarkowanie korzystny wpływ suplementacji białkowo-energetycznej. Suplementacja białkowo-energetyczna powoduje wzrost masy ciała, skrócenie hospitalizacji i zmniejszenie umieralności pacjentów. Odnośnie sprawności funkcjonalnej i jakości życia brak jest wystarczających danych. Płynne odżywki białkowo-energetyczne powinny być podawane między posiłkami.

Pacjent geriatryczny to osoba, która ukończyła 60-65 lat. Prezentuje szereg nakładających się na siebie chorób typu in-aging lub off-aging. Ten pierwszy typ, to choroby które przebiegają odmiennie i nietypowo dla procesu starzenia. Natomiast off-aging to schorzenia typowe dla okresu starości. Zalicza się do nich otępienia, osteoporozę, upadki, zaburzenia funkcji zwieraczy oraz u chorych leżących – odleżyny.

Do takiego pacjenta personel winien mieć holistyczne podejście i w diagnozowaniu, i w terapii, i w pielęgnacji. Chory wymaga ścisłej opieki lub asystowania drugiej osoby.

Zmiany te mają swoje konsekwencje kliniczne, gdyż w istotnym stopniu wpływają na farmakoterapię pacjentów geriatrycznych. Osoby starsze są bardziej wrażliwe na leki, częściej występują u nich działania niepożądane. Zmiany wzajemnych proporcji tłuszczu i wody w organizmie zmieniają parametry farmakokinetyczne leków – powodują, że leki rozpuszczalne w wodzie osiągają wyższe stężenia niż u zwykłych pacjentów, natomiast leki rozpuszczalne w tłuszczach pozostają w organizmie dłużej. Zmniejszenie poziomu albumin w osoczu powoduje silniejszą konkurencję leków o miejsca wiążące w białkach osocza, co skutkuje zwiększeniem efektu wypierania leków z połączeń z białkami. Zwiększa to ryzyko wystąpienia interakcji między lekami oraz powoduje ich cięższy przebieg. W związku z tym dawkowanie leków dla pacjentów w wieku podeszłym powinno być indywidualnie dobierane, tak aby uwzględniać aktualny stan chorego i możliwe interakcje z innymi przyjmowanymi lekami.

Niektóre leki mogą być u pacjentów starszych mniej skuteczne, gdyż z wiekiem receptory (np. receptor adrenergiczny) stają się mniej wrażliwe na pobudzenie. Jednocześnie z powodu obniżenia masy poszczególnych narządów zmniejszeniu ulega też liczba receptorów. Przy tej samej dawce leku, ilość substancji czynnej przypadająca na jednostkowy receptor jest większa – łatwiej więc o względne wysycenie receptorów, co ujawniać się może efektami przedawkowania oraz wzrostem działania toksycznego.

Problemy medycyny geriatrycznej wynikają nie tylko z fizjologicznych zmian jakie zachodzą w organizmie wraz z upływem lat. Istotny problemem jest również powszechna w tej grupie wiekowej polipragmazja, czyli przyjmowanie jednocześnie wielu leków.

Prawidłowa opieka geriatryczna powinna uwzględniać, że pacjenci często mają trudność w zrozumieniu wskazówek lekarza i źle przyjmują ordynowane leki. Powinno się kontrolować jakie i ile leków przyjmuje pacjent.